U sklopu obilježavanja jednog vijeka od pobune mornara u Boki kotorskoj (1918 ‒ 2018) delegacija sastavljena od 44 predstavnika Ministarstva odbrane Republike Češke odala je poštu strijeljanim mornarima na spomen groblju u Škaljarima, zajedno sa pripadnicima Ratne mornarice Crne Gore na čelu sa kapetanom Korvete Goranom Pajevićem i glavnim odredom Bokeljske mornarice sa admiralom Antunom Sbutegom. Jubilej je zaokružen izložbom u Istorijskom arhivu Kotora, gdje je cijela delegacija Republike Češke, na molbu dopisnika, pozirala za „Dan”. Kao što je, prema arhivskim zapisima, mladi sveštenik don Niko Luković, 1918. godine mobilisan kao vojni kapelan austrougarske vojske, ispovijedio i duhovno pripremio za smrt i ispratio na stratište strijeljane mornare, tako je sada biskup češke i slovačke Husitske crkve David Tonzaro član delegacije, izgovorio molitvu za pale u borbi za slobodu i ravnopravnost, kao i za sve vojnike koji danas ratuju za slobodu širom svijeta.
Delegaciju je predvodio pukovnik Eduard Stehlik, direktor Odbora za ratne veterane pri Ministarstvu odbrane Češke Republike, koji je odajući poštu na spomeniku u Škaljarima rekao da je uvjeren bi František Raš iz Moravske, Anton Grabar iz Poreča, Jerko Šišgorić sa otoka Žirje kod Šibenika i Mate Brničević iz dalmatinskog mjesta Krilo Jasenice, čija su imena uklesana na kamenoj humci, bili zadovoljni, kada bi vidjeli da ih se okupljeni i nakon dugih 100 godina sjećaju. Poštu su odali i Jana Černohova, predsjednica Odbora za odbranu Parlamenta Republike Češke, Roman Hloben, ambasador Slovačke, te Obrad Stanišić, predsjednik Odbora za bezbjednost i odbranu Crne Gore. Karel Urban, ambasador Republike Češke u Crnoj Gori, istakao je da je pobuna 6000 mornara na 40 brodova bivše Austrougarske ratne mornarice u Boki Kotorskoj od 1. do 3. februara 1918. godine bila prije svega masovna demonstracija želje za okončanjem besmislenog rata kao i želja za poboljšanjem loših uslova za život mornara. Ceremoniji su prisustvovali i ljudi iz grada Prerova, rodnog mjesta Františeka Raša, vođe pobune.
Prema podacima muzejske savjetnice mr Mileve Pejaković Vujošević i arhivistkinje Snežane Pejović, autorki postavke u Istorijskom arhivu, od ukupno uhapšenih 1200 pobunjenika pred redovnim vojnim sudom optuženo je 386 mornara i podoficira, od kojih su skoro polovina bili južnoslovenskog porijekla, zatim je bilo dosta Italijana, Čeha i Slovaka, Njemaca, Mađara, kao i Poljaka, Rumuna i Ukrajinaca. Pred Prijeki ratni sud u Kotoru izvedeno je 98 uhapšenih, a Raš, Šišgorić, Grabar i Brničević proglašeni su krivim i strijeljani su rano ujutru 11. februara 1918. godine. Ostalo je zabilježeno da je suđenje proteklo u nizu nezakonitih procedura, a optužene je dobrovoljno branio advokat dr Aleksandar Mitrović, civilno lice iz Herceg Novog. Značajne spise koje je stvarao advokat Mitrović, slučajno je pronašao jedan novinar u kovčegu na tavanu neke kuće u Zagrebu. Advokatovi nasljednici su ih 1958. godine prodali Pomorskom muzeju u Kotoru, a građa je predata Istorijskom arhivu 1987. godine. Pored tih spisa, u postavci su izloženi i pokloni porodice Vaslava Hošeka iz Praga. On je 1986. godine poklonio Pomorskom muzeju uniformu, diplomu i svjedočanstvo njegovog djeda Ondrea Hoša koji je kao mornar učestvovao u pobuni mornara u Boki kotorskoj 1918. godine.M.D.Popović


Šta bi bilo da nije bilo Čeha

– František Raš je rođen u mješovitoj češko-njemačkoj familiji. Mornarsku uniformu je nosio sedam godina, devet mjeseci i 29 dana. Zadivljujuća je njegova odgovornost sa kojom je stao na čelo stihijske pobune kao i hrabrost sa kojom je prihvatao posledice svojih postupaka. Grad Prerov sa punim pravom smatra Františeka Raša za jednu od najznačajnijih ličnosti porijeklom iz ovog grada. Nije samo Raš bio jedini rebel iz srca Evrope. Nakon suzbijanja pobune uhapšeno je 800 pobunjenika, koji su predstavljali više nego 13 odsto ukupnog broja članova Kotorske pomorske baze. Za prijeki ratni sud bilo je odabrano 40 pobunjenika, od kojih je nad četvoricom uključujući Raša izvršena, a radi opomene, smrtna kazna. Pred redovnim vojnim sudom suđeno je tristačetrdesetpetorici pobunjenika, od toga u prvoj grupi bilo je suđeno sedmorici uhapšenih mornara, a u drugoj grupi nalazimo imena još četrdeset devet Čeha, kazao je ambasador Urban, navodeći imena drugih Čeha koji su učestvovali u pobuni: Rudolf Krajbih Praga, na krstarici Sankt Georg, Petr Paral iz Beča, revolucionarni vođa na brodu Gea, radiotelegrafista Alojz Brejh iz Hiskova kod Berouna, koji je pokušavao putem svoje radiostanice informisati svijet o pobuni mornara, kao i neprimjetan podoficir Zdenek Hora iz Praga, koji je po komandi revolucinarnog odbora mornara na krstarici „Sankt Georg” obezbjeđivao potrebnu električnu energiju tri dana i dvije noći. Uz želju da Boka kotorska zauvijek ostane samo mjesto za prijatan odmor i susrete sa ljudima dobre volje, Urban je podsjetio na riječi predsjednika Kotorskog suda majora Eugena Erenhofera, koji je prilikom sudskog procesa izjavio: „Da nije bilo Čeha kompletna akcija u Boki kotorskoj bi propala odmah prvog dana”.


Kulturno nasleđe čovječanstva

– Ovaj jubilej nas je još jednom podsjetio da je dio današnje crnogorske obale bio vjekovima područje na kojem su boravile i susretale se velike imperije i države, razni narodi, religije, običaji, ostavljajući značajan trag na naše materijalno i nematerijalno kulturno nasleđe. Zato je važno da upravo preko tih dokaza i svjedočanstava o našoj bogatoj istoriji u Crnoj Gori gradimo svoj put ka drugima, ka Evropi i svijetu, sa sviješću da je ovo stoljećima staro kulturno nasleđe koje se sačuvalo u Kotoru nezaobilazan kamenčić u velikom mozaiku evropske i svjetske istorije, rekla je Snežana Pejović, načelnica Istorijskog arhiva.